1. Chất chỉ điểm khối u (tumor marker) là gì?
Chất chỉ điểm khối u (tumor marker – TM) là các chất có thể được tìm thấy
trong cơ thể của người mắc bệnh ung thư. TM cổ điển là một protein có thể tìm
thấy trong máu với nồng độ cao hơn bình thường khi cơ thể bị mắc một loại ung
thư nào đó, nhưng không phải tất cả các TM đều như vậy. Một số TM có thể được
tìm thấy trong nước tiểu hoặc các dịch cơ thể khác, và một số khác có thể được tìm
thấy trong khối u hay các mô khác. Chúng có thể được tạo ra bởi các tế bào ung
thư, hoặc do cơ thể đáp ứng lại với bệnh ung thư hoặc các bệnh tật khác. Hầu hết
các TM là protein, nhưng một số các chất chỉ điểm mới là gen hoặc các chất khác.
Có rất nhiều các TM khác nhau. Một số TM chỉ có liên quan tới một loại ung
thư duy nhất, một số khác lại có thể được tìm thấy trong rất nhiều loại ung thư
khác nhau.
Để xét nghiệm một TM, các bác sỹ thường gửi mẫu máu hoặc nước tiểu của
bệnh nhân tới phòng xét nghiệm. Đôi khi, một mảnh mô của khối u cũng được sử
dụng để xét nghiệm kiểm tra các TM.
Một TM đơn lẻ thì rất ít khi đủ để chỉ ra bệnh nhân có mắc bệnh ung thư hay
không. Hầu hết các TM có thể được tạo ra bởi cả các tế bào bình thường và các tế
bào ung thư. Đôi khi, những bệnh không phải là ung thư cũng có thể làm cho nồng
độ của một số TM nhất định tăng cao hơn mức bình thường. Và không phải tất cả
mọi người bị mắc ung thư đều có nồng độ TM cao hơn.
Đó là lý do tại sao hầu hết các bác sỹ chỉ sử dụng một số TM nhất định. Khi
một bác sỹ xem xét nồng độ của một loại TM, bác sỹ đó có thể xem xét nó cùng
với tiền sử sức khỏe của bệnh nhân, các kết quả thăm khám vật lý, lâm sàng và các
chuẩn đoán hình ảnh khác.
Trong một vài năm gần đây, các bác sỹ đã bắt đầu phát triển các loại TM mới.
Với những công nghệ tiên tiến, ngày nay người ta có thể đo được nồng độ của một
loại vật liệu di truyền cụ thể (ADN hoặc ARN). Việc xác định một đơn chất có
cung cấp thông tin hữu ích thì rất là khó khăn, nhưng ngày nay các bác sỹ đã bắt
đầu xem xét bệnh nhân trên khía cạnh gene và protein trong máu.
2. TM được sử dụng như thế nào?
TM có thể hữu dụng trong một số cách:
2.1. Sàng lọc và phát hiện sớm ung thư
Sàng lọc nói đến việc tìm kiếm ung thư ở những người chưa có biểu hiện của
bệnh. Phát hiện sớm là tìm kiếm ung thư ở giai đoạn sớm, khi mà nó lây lan ở mức
độ ít nhất và còn dễ dàng điều trị. TM được phát triển đầu tiên là để sàng lọc ung
thư – tìm kiếm bệnh ung thư ở những người chưa có triệu chứng – nhưng chỉ có
một vài chất chỉ điểm cho thấy chúng hữu ích trong cách này.
Một TM hoàn hảo phải là một chất chỉ điểm có thể được sử dụng như là một
xét nghiệm máu giúp sàng lọc ung thư cho tất cả mọi người. TM này chỉ được tìm
thấy trong những người bị mắc bệnh ung thư. Nó có thể cho các bác sỹ biết được
loại ung thư, mức độ của bệnh ung thư và phương pháp điều trị nào là tốt nhất.
Trong thời điểm hiện tại, chưa có một TM nào có thể đáp ứng được tất cả các điều
kiện trên.
Ngày nay, TM được sử dụng rộng rãi nhất là xét nghiệm máu prostate-
specific antigen (PSA). Xét nghiệm PSA được sử dụng để sàng lọc ung thư tuyến
tiền liệt ở nam giới. Những người nam giới bị mắc ung thư tuyến tiền liệt thường
có nồng độ PSA ở mức cao. Nhưng không phải lúc nào kết quả cũng được thể hiện
rõ ràng – nồng độ PSA cao vẫn có thể được tìm thấy ở những người nam giới
không mắc bệnh ung thư và nồng độ PSA bình thường không phải lúc nào cũng có
nghĩa là người đó không có bệnh ung thư. PSA không phải là một chất chỉ điểm
khối u hoàn hảo. Và tại thời điểm này, không phải tất cả các bác sỹ đều đồng ý
rằng việc sàng lọc PSA là phù hợp cho mọi nam giới.
Hiện nay, không có TM nào khác được sử dụng cho sàng lọc ung thư trong
quần thể dân số chung. Một số TM được sử dụng hiện nay có thể giúp tìm ra bệnh
ung thư ở giai đoạn sớm, nhưng chúng chỉ kiểm tra được ở những người đã được
xác định là thuộc nhóm đối tượng có nguy cơ cao đối với một loại bệnh ung thư cụ
thể nào đó.
